Historia wigilijnego opłatka: Dzielimy się nim od setek lat! Co symbolizuje i dlaczego jest tak ważny na świątecznym stole?

Spożywamy go raz do roku i chyba nikt nie wyobraża sobie bez niego wigilijnej wieczerzy, bo jest jednym z jej najważniejszych symboli. Mowa oczywiście o opłatku. Cieniutki, biały płatek chlebowy od setek lat wypiekany jest tylko z białej mąki i wody, nie zawiera żadnych dodatków. Obecność i dzielenie się wigilijnym opłatkiem ma zapewnić rodzinie spokój, dostatek i błogosławieństwo boże, oraz chronić domostwo przed kataklizmami, klęskami żywiołowymi lub innymi nieszczęściami. Skąd wziął się ten zwyczaj? 

Nazwa opłatek pochodzi od łacińskiego słowa oblatum, które oznacza „dar ofiarny". A sama tradycja łamania się nim zrodziła się wśród pierwszych chrześcijan, ale wówczas zwyczaj ten miał nieco inny wymiar i nie był związany z Bożym Narodzeniem. Podczas tak zwanych eulogii dzielono się i święcono chleb. Jego kawałki trafiały także do chorych lub członków rodziny, którzy nie mogli wziąć udziału w nabożeństwie. Obrzęd ten symbolizował komunię duchową członków wspólnoty. Z czasem zaczęto używać cienkich płytek chlebowych z przaśnego ciasta.

W czasach średniowiecza płytki, które nie zostały wykorzystane w obrzędach religijnych były rozdawane wiernym, by w święto Bożego Narodzenia dzielili się nimi i spożywali na znak braterstwa i przynależności do wspólnoty chrześcijańskiej. Samego chleba przaśnego używano w czasach Karola Wielkiego w ofiarnych obrzędach religijnych. Około X-XI wieku w misteriach religijnych pieczywo przaśne było zastąpione surogatami chlebów o łacińskiej nazwie „nebula", czyli mgiełka.

- Nebule przyjęły się w kościele rzymskokatolickim i kształtem przypominają dzisiejsze opłatki. Z ich wypieków słynął klasztor Benedyktynów w Cluny. W średniowiecznej Polsce wypiekami opłatków również zajmowali się zakonnicy, ale dopiero od XV wieku wypiekać nebule nauczyli się ludzie świeccy t.j. organiści, kantorzy oraz kościelni. Opłatki pieczono w prostokątnych szczypcach żelaznych z imadłem zwanym żelazkami lub żelazami - pisze Tadeusz Mędzelowski w artykule „Chleb Anielski Chleb Boży Chleb Święty".

Zwyczaj, który dziś znamy jako dzielenie się opłatkiem jest stosunkowo młody, przyjął się w Polsce w XVIII wieku i początkowo dotyczył tylko domów szlacheckich, później rozprzestrzenił się wśród wszystkich stanów. Co ciekawe, dzielenie się opłatkiem bardzo późno poznali mieszkańcy części Pomorza i Mazur, gdzie ten obrzęd poznano dopiero w XX wieku! 

Zwyczaj dzielenia się opłatkiem w wigilię Bożego Narodzenia jest powszechny przede wszystkim w Polsce i w rodzinach polonijnych, ale spotykany także w Słowacji, Litwie, Ukrainie, Czechach czy Białorusi. 

Symbolika opłatka

Opłatek wigilijny jest symbolem pojednania i przebaczenia, znakiem przyjaźni i miłości. Dzielenie się nim na początku wieczerzy wigilijnej wyraża chęć bycia razem. Ma swoją symbolikę w wymiarze nie tylko duchowym: sama materia opłatka: „chleb", podkreśla również doczesny charakter życzeń. 

- Obecność opłatka w polskim domu miała zapewnić rodzinie spokój, dostatek i błogosławieństwo boże, oraz chronić domostwo przed kataklizmami, klęskami żywiołowymi lub innymi nieszczęściami. Polskie rodziny wierzyły, że jeżeli podzielą się opłatkiem przez cały rok nie zaznają głodu i będą na tyle dostatni, że będą mogli się dzielić chlebem z innymi. Wrzucano również okruchy opłatka do studni, które miały zapewnić pijącym z niej wodę zdrowie i siłę. Opłatkiem dzielono się również ze zwierzętami. Według wierzeń opłatek ratował czworonogów przed pomorem, zarazą czy złym urokiem - zaznacza cytowany wcześniej Tadeusz Mędzelowski w artykule „Chleb Anielski Chleb Boży Chleb Święty".

Co ciekawe, niegdyś w każdym gospodarstwie były dwa rodzaje opłatków: białe przeznaczone dla ludzi i kolorowe dla zwierząt. Po wieczerzy wigilijnej gospodyni zbierała resztki potraw, dodawała do nich opłatek i zanosiła do stajni. Wierzono, że krowy, które zjedzą taki poczęstunek będą zdrowsze i dadzą więcej mleka. Znaczyło to też, że ludzie pragną pokoju z całym stworzeniem. Wierzono też, że zwierzęta, które podczas wieczerzy wigilijnej zjadły opłatek, miały o północy przemówić ludzkim głosem. Tradycja ta utrzymuje się do dzisiaj na południu Polski.

Ludowe zwyczaje i wierzenia

W polskiej tradycji ludowej istnieje wiele wierzeń związanych z opłatkami. W dawnych wiekach używano ich w medycynie ludowej do zaklęć i zabiegów medycznych. Wierzono, że mogą chronić dom od piorunów, zwierzęta domowe od wścieklizny, a okadzanie chorych zwierząt dymem z palonych opłatków miało je rzekomo leczyć. Opłatkiem obdzielano też symbolicznie dusze zmarłych, zostawiając go na dodatkowym talerzu na wigilijnym stole.